حوزه علمیه اصفهان و تربیت زن‌های عالمه و مجتهده+اسامی

به گزارش اصفهان زیبا؛ کتاب «ریشه‌ها و جلوه های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ»، به قلم حجت الاسلام والمسلمین میر سید حجت موحد ابطحی، در سال 1418 قمری توسط دفتر تبلیغات المهدی(عج) اصفهان منتشر شده است.(دانلود pdf متن کامل کتاب)

این کتاب، پژوهشی است پیرامون بررسی ریشه‌ها و جلوه‌های مذهب تشیع در اصفهان و نهادهای فرهنگی آن، از جمله حوزه‌ها، مساجد، کتابخانه‌ها و علما و مشاهیر که به زبان فارسی و در دوران معاصر نوشته شده است.

کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در سه جلد (جلد اول 13 عنوان اصلی، جلد دوم 11 عنوان اصلی و جلد سوم مجموعه تصاویر و عکس‌ها)، تنظیم شده است.

نویسنده در بخش‌های محدثین اصفهان؛ چهره‌های علمی و بزرگ آن شهر از قرن سوم تا دهم؛ امامزادگان؛ خاندان‌های علمی؛ مدارس علمیه در دوره‌های قبل از صفویه؛ مساجدی که مرکز فعالیت علمی بوده؛ ریشه‌ها و مظاهر تشیع در آن شهر در گذشته زمان و…، مطالب سودمندی برای اثبات سابقه قوی و ارزشمند تشیع در اصفهان، عرضه نموده است. همچنین در بخش‌های گوناگون کتاب، عظمت علمی و فرهنگی غنی و دیرینه آن شهر و اهمیت حوزه علمیه شیعه و مظاهر و پایگاه‌های آن، در معرض افکار پژوهشگران و علاقه‌مندان، قرار گرفته است.

آنچه در ادامه می‌خوانید، صفحات 641 الی 649 از جلد اول کتاب مذکور است که حاوی اطلاعات تاریخی ارزشمندی می‌باشد.

حوزه علمیه اصفهان و تربیت زن‌های عالمه و مجتهده

از بخش‌های جالب توجه، در بررسی ابعاد حوزه علمیه اصفهان، بخش مربوط به تعلیم و تعلم دینی بانوان، و رسیدن آنها به مقامات بلند، در مسیر تحقیق و تألیف و تدریس و ارشاد دینی می‌باشد و در این قسمت باید توجه داشته باشیم که در دوره‌های رونق علم و دین در اصفهان، بانوان و دختران فاضله‌ای در صحنه علم و دانش پیدا شده‌اند، که از افتخارات مکتب تشیع می‌باشند و ذیلاً به برخی از آنها، به ترتیب تقریبی زمان زندگی و فعالیت علمی آنان، اشاره می‌نمائیم:

۱- دختر صاحب بن عبّاد

صاحب بن عبّاد، چهره مبرّز و مشهور شیعه در دوران حاکمیت آل بویه، دختری عالمه و ادیبه داشته که در کتاب نفیس «ریاحين الشّريعه»، درباره او چنین آمده است:

این دختر، فاضله و أدیبه بوده و جای تعجّب نیست دختری که در دامان صاحب بن عبّاد، که زبان از فصاحت و علم و ادب او قاصر است، چنین باشد، فضل و دانش را از پدر میراث گرفته بود[1].

صاحب بن عبّاد، از کثرت علاقه‌اش به این دختر از یک طرف، و علاقه‌اش به ذراری و فرزندان رسول خدا (ص) از طرف دیگر، این دختر را به ازدواج أبوالحسين على بن الحسين، معروف به أخي مسمعی، درآورد و از او پسری به دنیا آمد و صاحب بن عبّاد، بسیار خشنود شد و قصیده‌ای سرود که این دو بیت از آن قصیده است:[2]

أَحْمَدُ اللهَ لِبُشْرِى أَقْبَلَتْ عِنْدَ الْفَتَى

إِذْ حَبَانِي اللَّهُ سِبْطاً هُوَ سِبْطٌ لِلنَّبِيّ

مَرحَباً ثمَّةَ أَهْلاً بِغُلامٍ هاشميّ

نَبَوىٍّ عَلَوىٍّ حَسَنِيٍّ صاحِبيّ

۲- آمنه بنت عبّاد

وی دختر عبّاد بن علیّ بن حمزه طباطبائی علوی، می‌باشد و از دانشمندان و محدثّه‌های قرن پنجم و ششم هجری در اصفهان بوده، و از ابومحمّد، رزق الله تميمي، أخذ حدیث کرده است.[3]

۳- آمنه بنت عبد الكريم

وی، دختر عبدالكريم بن عبدالرّزاق حسن آبادی بوده، و از دانشمندان و محدثه‌های قرن پنجم و ششم هجری در اصفهان به شمار رفته، و زنی صالحه و دیندار بوده و عبدالکریم بن محمد سمعانی، از او أخذ حدیث کرده است.[4]

در کتاب ریاحین الشّریعه، جلد ۳، صفحه ۳۲۳، از همین بانوی بزرگوار یاد نموده ولی به جای حسن آبادی، جُنابَذی، ذکر کرده است.

۴- همسر شیخ بهائی

وی، دختر فقیه و عالم بزرگوار، شیخ علی منشار (شيخ الإسلام اصفهان) و همسر عالیقدر نابغه روزگار، شیخ بهائی رحمة الله علیه بوده، و به نوشته میرزا عبدالله أفندی اصفهانی، فاضله عالمه و فقيهة مُحدثّه بوده[5] و در فقه و حدیث و امثال آن، تدریس می‌نموده و زن‌ها در درس او شرکت می‌کردند و پس از وفات پدرش، چهار هزار جلد کتاب به او ارث رسید.

مقام علمی او تا جائی رسیده که مرحوم أفندی درباره او می‌نویسد:

وَ ذَكَر لَنَا بَعْضُ الأفاضِلَ أنّها وَافِرَةُ الْعِلْمِ، كثيرةُ الفَضل[6] و علّامة أمين، در اعیان الشّیعه نوشته است: وَ قَد كانَت هذِهِ البنتُ (بِنتُ الشَّيخ عَلىِّ الْمِنْشَارِ) فاضلةً، عَالِمَةً، فَقِيهَةً، مُدَرِّسَةً[7]

۵ تا ۹- چند بانوی دانشمند از خاندان مجلسی

در خاندان برجسته و عظیم الشأن مجلسی، علاوه بر چهره‌های بزرگ علمی، همانند: ملّا محمدتقی و ملّا محمدباقر مجلسی و… که در بخش «خاندان‌های علمی اصفهان» از آنها یاد نمودیم، چندین بانوی بزرگ و دانشمند تجلّی یافتند، که وسیله افتخار این خاندان بزرگ و شهر اصفهان و ملت شیعه می‌باشند و ذیلاً به نام و شخصیت آنها اشاره می‌نمائیم:

الف- آمنه بنت المجلسي

وی دختر علامه فقيه و محدّث، ملّا محمدتقی مجلسی و همسر ملّا صالح مازندرانی، می‌باشد و شرح حال او را در بخش (خاندان علمی مجلسی)، ذکر کرده‌ایم و علّامه امین درباره او نوشته است:

مِنَ النِّساءِ الْفاضِلاتِ، لَهَا شَرْحٌ عَلَى الألْفِيَّةِ وَ شَوَاهِدِ السُّيُوطِي وَ قَبْرُهَا… وَ عَلَيْهِ شَيْءٌ مِنْ شِعْرِهَا، يَظْهَرُ مِنْهُ وَفُورُ أَدَبِهَا.[8]

ب- زینب بیگم

وی دختر مولی محمد سعيد أشرف بن ملّا محمد صالح مازندرانی می‌باشد که زنی معروفه به علم و فضل و زهد و تقوی، بوده است.[9]

ج- مریم بیگم

وی، دختر زینب بیگم و میرزا محمدتقی بن ملّا عبدالله بن ملّا محمدتقى مجلسی، و همسر میرزا محمدتقی الماسی بوده، و به علم و تقوی و زهد، شناخته شده بوده است.[10]

د- دختر ملّا عزیزالله مجلسی

وی، از صاحبان کمال بوده و در شمار علماء مورد توجه قرار گرفته، و رساله‌های متعدد در مسائل فقهیّه و نیز حاشیه‌ای بر «من لايحضره الفقيه»، به او نسبت داده‌اند[11]. در كتاب أعيان الشيعه، او را با عنوان: (مِنَ النِّساءِ الفاضِلات) توصیف نموده، و نوشته است: لها تعاليقُ عَلَى كِتَابِ مَنْ لَايَحْضُرُهُ الْفَقِيهُ وَ رَسائِلُ في مَسَائِلَ فِقْهِيَّهٍ.[12]

ه- مادر میرزا حیدرعلی، دختر آقا بزرگ مازندرانی

که از جمله زنانی است که از خاندان علامه مجلسی، به علم و زهد و فضل و تقوی معروف بوده‌اند.[13]

۱۰- حمیده رویدشتی اصفهانی

عالمة فاضله، حمیده، دختر مولی محمد شريف بن شمس الدّين محمد رویدشتی[14] اصفهانی، متوفای در حدود ۱۰۸۷ هجری.

وی، مقامی بلند در علم و دانش و معرفت داشته، و معلمه زن‌های دوران خود بوده است. میرزا عبدالله افندی، درباره او می‌نویسد: فاضِلَةٌ عَالِمَةٌ عَارِفَةٌ، مُعَلِّمَةٌ لِنِسَاءِ عَصْرِها، بَصِيرَةٌ بِعِلْمِ الرِّجَالِ، نَقِيَّةُ الْكَلَامِ، بَقِيَّةُ الفضلاءِ الأَعْلامِ، تَقِيَّةٌ مِنْ بَيْنِ الأنامِ[15].

او حواشی بر کتب حدیث داشته و مطالب دقیقه‌ای در ذیل احادیث کتاب «استبصار» و غیر آن، نوشته که نشانه منتهای فهم و دقت و اطلاع او، در زمینه‌های مختلف، بالأخص مطالب علم رجال، می‌باشد.[16]

مولی محمد شریف (پدر این بانوی بزرگ)، از شاگردان شیخ بهائی و از مشایخ اجازه علامه مجلسی، بوده است.

۱۱– فاطمه رویدشتی

دختر این بانوی بزرگوار (حمیده رویدشتی) به نام فاطمه بوده و با اوصافی ازقبیل فاضله عالمه، عابدة وَرِعَه، مورد ستایش قرار گرفته است. زن‌ها در محضر او تحصیل علم می‌کرده‌اند و بیشتر اوقات در خانه خاندان فقیه نامدار مرحوم خليفة السّلطان، زندگی می‌کرده است.[17]

۱۲– خواهر ملا رحيم

به نوشته میرزا عبد الله افندی در زمان ایشان، خواهر مولی رحیم اصفهانی ساکن محله کرّان ، از دانشمندان و کُتّاب بوده و بعضی فوائد را ضبط نموده، و خطی بسیار نیکو داشته و از جمله، شرح لمعه را با خطی زیبا نوشته است.

میرزا عبدالله افندی، از شاگردان پدر و برادر او بوده است.[18] در فضیلت او همین بس که نوشته‌اند: هِيَ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ الْكُتّابِ.

۱۳– شهربانو

وی، دختر محتسب الممالک، و زنی عالمه و شاعره بوده، و صاحب دیوان اشعار می‌باشد و در سال ۱۱۲۰ قمری از دنیا رفته و در تکیه خرابه، جنب تکیه میرزا رفیعا نائینی (در تخت فولاد) مدفون گشته است.[19]

۱۴– مریم بیگم

وی، دختر شاه سلیمان صفوی می‌باشد، و زنی بلندنظر و اندیشمند بوده، و او را از دانشمندان خاندان صفویه به شمار آورده‌اند.[20]

مریم بیگم، مدرسه‌ای با اهمیت و بزرگ برای طلاب علوم دینیه ساخت و موقوفه‌های بسیاری برای آن در شهرهای اصفهان و تبریز و بسطام و قزوین و غیر آنها در نظر گرفت و وقف نمود. تأسیس این مدرسه، از نشانه‌های بارز برای دانش و بینش این بانوی دانشمند می‌باشد.[21]

۱۵- آغا سلطان

وی، دختر طهماسب قلی بیگ (از امراء حکومت صفویه) زنی عالمه و فاضله و خیراندیش بوده، و پس از وفات، در بقعه على بن سهل، مدفون گردیده است.[22]

۱۶- سلطان بیگم

نوّابه سلطان بیگم، دختر میرزا محمد صالح حسینی خلیفه سلطانی، زنی شاعره و أدیبه و عالمه بوده، و در سال ۱۱۴۶ وفات یافته و در جوار امامزاده اسماعیل و در نزدیکی قبر حضرت شعیای نبی(ع)، مدفون گشته است.[23]

۱۷- نسمه خاتون

وی، دختر آقا شیخ جعفر كبير (كاشف الغِطاء) و همسر آقا شیخ محمدتقی مسجد شاهی (صاحب حاشیه بر معالم) و مادر، حاج شیخ محمدباقر مسجدشاهی بوده و زنی دانشمند و با فضیلت و تقوی به شمار آمده و با عنوان عالمه فاضله زاهده، ستایش شده و در سال ۱۲۹۵ وفات یافته[24] و در بقعه مادر شاهزاده (تکیه آقا شیخ محمدتقی) مدفون گشته است.[25]

۱۸- فاطمه بیگم

وی، دارای لقب خان آغا بیگم و دختر نواب محمدتقی میرزا خلیفه سلطانی بوده و به نوشته آیت الله مرعشی نجفی، از زنان شاعره و عالمه و فاضله بوده، و در محله گلبهار سکونت داشته و در سال ۱۳۴۲ قمری وفات یافته، و در جوار قبر نواب محمد حسن میرزا، در تخت فولاد مدفون گشته است.[26]

۱۹- بانو عفّت الزّمان أمين

علوية هاشميه، عالمة فاضله، حاجيه عفّت الزّمان أمين، فرزند مرحوم حاج ميرزا أحمد افتخار التّجار، فرزند مرحوم حاج سيد محمدتقى أمين التّجار اصفهانی، وی در سال ۱۳۳۱ قمری، در خاندانی اصیل و شریف، متولد گردید و در خدمت عده‌ای از علماء، همانند میرزا علی اصغر شريف (مدرس مدرسة دربکوشک) و آیت الله حاج شیخ مرتضى مظاهری، و نیز در محضر بانوی مجتهده ایرانی (بانو أمين)، به کسب علم و کمال معنوی پرداخت و دارای شخصیتی با فضیلت و علم گردید و از عالمه‌های نیمه دوم قرن چهاردهم هجری به شمار آمد. از آثار بانو عفّت الزّمان أمين، کتاب چهل حديث أمين یا هشتصد و بیست موعظه است، که دو بار به چاپ رسیده، یکی در نجف أشرف در سال ۱۳۸۶ و دیگری در اصفهان در سال ۱۳۹۸ قمری.

بانو امین، در سال ۱۳۹۷ قمری بدرود حیات گفت، و برادرش (حاج آقا مهدی امین) در مرتبه او چنین سروده است:[27]

در زنان گر رهبری چون دخت پیغمبر نبود

حجّت داور، رسا، در عرصه محشر نبود

عفّت ما هم، در این دورانِ وانفسایِ زن

از حکیمی هوشمند و رهنما، کمتر نبود

ای ستمگر چرخِ غارتگر، نمی‌گویی به خویش

وقت پرپر کردنِ، این لاله أحمر نبود!

۲۰- بانوی مجتهده ایرانی

فقيهة مجتهده، مفسرة عارفه، حكيمة محقّقه، آيت الله على الأنام، و حجت الإسلام و المسلمين، حاجيّه نصرت خانم امین، معروفه به بانوی ایرانی و علويّة أمينيّه، متولّده ۱۲۶۵ و متوفاه ۱۳۶۲ هجری شمسی (۱۴۰۳ قمری).

درباره این شخصیت یگانه و بی‌نظیر، در جلد اول کتاب آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعه و نیز در بخش (خاندان‌های علمی اصفهان) «خاندان علمی خاتون آبادی» و بخش (بقعه‌های علمی اصفهان) بررسی داریم، و در این فصل نیز با نگرشی دیگر مطالبی را در مورد این افتخار ایران و عالم تشیع، عرضه می‌داریم…

پی نوشت:

[1] رياحين الشّريعه، جلد ۴، صفحه ۲۲۹

[2] رياحين الشّريعه، جلد ۴، صفحه ۲۲۹

[3] أعلام النّساء، جلد 1، صفحه ۱4

[4] أعلام النساء، جلد 1، صفحه ۱4

[5] رياض العلماء، جلد ۵، صفحه ۴۰۷

[6] رياض العلماء، جلد ۵، صفحه 407 و أعيان الشّيعه چاپ جدید، جلد ۳، صفحه ۲۷۵

[7] أعيان الشيعه، چاپ جدید، جلد ۳، صفحه ۶۰۷

[8] أعيان الشيعه، چاپ جدید، جلد ۳، صفحه ۶۰۷

[9] زندگینامه علامه مجلسی، جلد ۱، صفحه 335.

[10] زندگینامه علامه مجلسی، جلد ۱، صفحه ۳۳۵.

[11] دانشمندان و بزرگان اصفهان، صفحه ۲۹

[12] – أعيان الشيعه، چاپ جدید، جلد ۳، صفحه ۶۰۷

[13] زندگینامه علامه مجلسی، جلد ۱، صفحه ۳۳۵-۳۳۶.

[14] رویدشت از توابع اصفهان است و در زبان عامه، رودشت گفته می‌شود.

[15] رياض العلماء، جلد ۵، صفحه 404 و أعيان الشّيعه، چاپ جدید، جلد ۶، صفحه ۲۵۵

[16] رياحين الشريعه، جلد ۴، صفحه ۱۸۵

[17] رياض العلماء، جلد ۵، صفحه 405

[18] رياض العلماء، جلد ۵، صفحه 409 و ریاحین الشّريعه، جلد ۴، صفحه ۱۹۵

[19] رجال اصفهان، صفحه ۲۱۷

[20] – رياحين الشّريعه، جلد ۵، صفحه ۷۴

[21] درباره مدرسه مریم بیگم در بخش (مدارس علمیه اصفهان) بررسی داریم.

[22] رجال اصفهان، صفحه ۲۰۰

[23] رجال اصفهان، صفحه 179 و دانشمندان و بزرگان اصفهان، صفحه 34.

[24] دانشمندان و بزرگان اصفهان، صفحه ۳7

[25] سیری در تخت فولاد، صفحه ۹۶ و رجال اصفهان، صفحه ۷۳

[26] رجال اصفهان، صفحه ۲۲۳

[27] تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان، جلد 2، صفحه 352.

#gallery-1 {
margin: auto;
}
#gallery-1 .gallery-item {
float: right;
margin-top: 10px;
text-align: center;
width: 50%;
}
#gallery-1 img {
border: 2px solid #cfcfcf;
}
#gallery-1 .gallery-caption {
margin-left: 0;
}
/* see gallery_shortcode() in wp-includes/media.php */